Ebola : η αρρώστια των φτωχών.

Με μικρό κράτος (δημόσιο τομέα) κε Βορίδη δεν αντιμετωπίζονται θανατηφόρες επιδημίες.

Έμπολα: η αρρώστια των φτωχών, της Ντίνας Τζουβάλα

Εχει δημοσιευτεί στο RedNoteBook στις  11 Οκτ 2014

Ας ξεκινήσουμε με δυο αφορισμούς: πρώτον, δεν υπάρχει τίποτα λιγότερο φυσικό από μια επιδημία και δεύτερον, μια επιδημία μπορεί να μας πει σχεδόν τα πάντα για τις κοινωνίες στις οποίες ξεδιπλώνεται. Έτσι, και η παρούσα κρίση εξάπλωσης του Έμπολα έχει πολλά να μας πει για τα δυτικά ΜΜΕ, την αξία της ανθρώπινης ζωής, τα συστήματα υγείας, την βιοπολιτική.
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά: στην παρούσα φάση του, το πρώτο κρούσμα του ιού εντοπίστηκε στην Γουινέα στα τέλη του 2013 και, μέχρι τον Μάρτη του 2014, είχε επεκταθεί στην Σιέρρα Λεόνε και την Λιβερία. Υπολογίζεται πως, μέχρι στιγμής, 20.000 άνθρωποι έχουν μολυνθεί και το ποσοστό θνησιμότητας είναι πάνω από 50%, ενώ τα πρώτα σποραδικά κρούσματα σε δυτικές χώρες είναι ήδη πραγματικότητα. Τα δε τελευταία συνοδεύονται συνήθως από κύματα υστερίας στα ΜΜΕ για την πιθανότητα εξάπλωσης του ιού και στην Δύση.
Δύο μικρά σχόλια πάνω σε αυτό πριν συνεχίσουμε: πρώτον, αυτή η υστερία, όποτε προκύπτει, αποδεικνύει ότι στις μέρες μας οτιδήποτε συμβαίνει (πόλεμος, επιδημία, οικονομική καταστροφή) είναι, εκτός των άλλων, και μιντιακό γεγονός -και μάλιστα το πόσο «καλό» μιντιακό γεγονός είναι, καθορίζει και τη σημασία του. Χωρίς να θέλω να υποτιμήσω την σημασία του Έμπολα, στην οποία και θα επιστρέψουμε, η κοινή γρίπη έχει πολλαπλάσια θύματα σε ετήσια βάση και μάλιστα σε παγκόσμιο επίπεδο. Επειδή, όμως, δεν συνοδεύεται από εικόνες αιμοραγούντων πτωμάτων και συνδηλώσεις «βαθιάς Αφρικής», η θέση της στα ΜΜΕ, και άρα στις συνειδήσεις μας, είναι τριτεύουσας σημασίας. Δεύτερον, το ότι η υστερία ξεδιπλώνεται κυρίως όταν εντοπίζεται κάποιο κρούσμα εκτός Δυτικής Αφρικής επιβεβαιώνει την απλοϊκή ίσως , αλλά πραγματική διαπίστωση ότι όλες οι ζωές δεν έχουν την ίδια αξία στον τυπικά μετα-ρατσιστικό και μετα-αποικιακό κόσμο μας. Ή όπως είπε και το σατυρικό site The Onion «το εμβόλιο για τον Έμπολα απέχει τουλάχιστον 50 λευκά θύματα».
Το πραγματικά ανησυχητικό είναι πως αυτό είναι εν μέρει αλήθεια. Τα εκτεταμένα συστήματα πνευματικών δικαιωμάτων που καθιερώθηκαν διεθνώς μετά το 1990 έχουν θέσει την έρευνα αποκλειστικά στα χέρια των πολυεθνικών φαρμακευτικών εταιριών. Στην πράξη, αυτό σημαίνει πως οι πολυεθνικές κατευθύνουν την έρευνά τους με απόλυτο κριτήριο το κέρδος, και δεδομένου ότι ο Έμπολα χτυπάει προς το παρόν εξαιρετικά φτωχές χώρες, μια πιθανή θεραπεία ή και ένα εμβόλιο δεν θα ήταν κερδοφόρο. Παράλληλα, το σκληρό σύστημα πνευματικών δικαιωμάτων αποτρέπει τα κράτη ή και άλλους ιδιώτες να χρησιμοποιήσουν υπάρχουσες γνώσεις για να αναπτύξουν οι ίδιοι κάποιου είδους θεραπεία ή και προληπτική μέθοδο.
Παρόλο που αυτό είναι σημαντικότατο κομμάτι του προβλήματος, στο οποίο συχνά εστιάζει η αριστερή κριτική για την εξάπλωση και την αντιμετώπιση του ιού, μάλλον δεν είναι και το σημαντικότερο. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι τα πνευματικά δικαιώματα είχαν και έχουν καταστροφική επίδραση στην δημόσια υγεία, αλλά το αν θα πρέπει αυτή να είναι η βασική κριτική μας συναρτάται με το πώς θα απαντήσουμε την ακόλουθη ερώτηση: από τι εξαρτάται η δημόσια υγεία; Αν εξαρτάται κυρίως από ιογενείς παράγοντες και την επιτυχή ιατρική αντιμετώπισή τους, τότε, όντως, η βασική πρόκληση είναι να ανακαλύψουμε και να διαδώσουμε μια αποτελεσματική θεραπεία. Αν όμως εξαρτάται κυρίως από τις συνολικές συνθήκες διαβίωσης του πληθυσμού, και ειδικότερα των φτωχότερων τάξεων και λαών, τότε η απάντηση είναι εντελώς διαφορετική.
Για παράδειγμα, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι χώρες που έχουν χτυπηθεί από τον Έμπολα είναι ανάμεσα στις φτωχότερες του κόσμου, με ουσιαστικά ανύπαρκτα συστήματα υγείας, ανεπαρκείς συνθήκες υγιεινής και περιορισμένο, και συχνά κακά εκπαιδευμένο, ιατρικό προσωπικό, και συνολικά κακές συνθήκες διαβίωσης. Για παράδειγμα, η Σιέρρα Λεόνε, με πληθυσμό 6.2 εκατομμύρια, είχε μόνο 136 γιατρούς πριν το ξέσπασμα του ιού, ενώ το προσδόκιμο ζωής το 2011 ήταν 40 χρόνια. Νομίζω πως οποιαδήποτε ριζοσπαστική προσέγγιση στο θέμα της δημόσια υγείας οφείλει να δίνει έμφαση στην δεύτερη διάσταση του ζητήματος.
Οι λόγοι γι΄αυτό είναι δύο. Πρώτον, υπάρχουν πολλά στοιχεία από την ζωή και τους αγώνες των καταπιεσμένων που μας δείχνουν ότι αυτό είναι σωστό. Η φυματίωση, μια αρρώστια που θέριζε την εργατική τάξη της Αγγλίας, εξαφανίστηκε όταν οι συνθήκες εργασίας και κατοικίας βελτιώθηκαν δραματικά, ενώ η Ισπανική Γρίπη θέρισε κυρίως δύο κατηγορίες ανθρώπων: τους νέους άνδρες στα χαρακώματα του ΑΠΠ και την εξαθλιωμένη από την αποικιοκρατία Ινδία. Δεύτερον μια προσέγγιση που δίνει έμφαση στην ύπαρξη λειτουργικών, οργανωμένων, δημόσιων και δωρεάν συστημάτων υγείας και καλύτερων συνθηκών ζωής ενέχει μια πολύ πιο ήπια βιοπολιτική εξουσία από ότι το «κυνήγι του ιού» στο οποίο μας οδηγεί η πρώτη προσέγγιση. Διότι αν το θέμα είναι να ανακαλύψουμε τα παθογενή σώματα, τότε οι λύσεις περιλαμβάνουν απαγόρευση κυκλοφορίας, διαχωρισμό και επιτήρηση όχι μόνο των αρρώστων, αλλά και των πιθανώς αρρώστων, βία, παρακολούθηση, γενικώς μια διαρκή κατάσταση ανάγκης όπου ο «εχθρός» είμαστε δυνητικά όλοι μας μόνο και μόνο επειδή είμαστε ενσώματες υπάρξεις. Αν τα σώματά μας «έχουν σημασία», κάθε επιδημία ή κάθε πιθανότητα επιδημίας είναι και μία πολιτική μάχη για να καθοριστεί ποιο είναι αυτή η σημασία, και αυτή είναι μια πολιτική μάχη που οφείλουμε να δώσουμε.